Η έκθεση με τίτλο «Εξαιρέσεις» (27 Ιουνίου 2019—5 Ιανουαρίου 2020)  συγκεντρώνει έργα της συλλογής και σύνολα από σημαντικές καλλιτεχνικές προσωπικότητες, που εκπροσωπούν πράγματι «εξαιρέσεις»  ως  προς το ακαδημαϊκό κλίμα  που επικρατεί  στην ελληνική τέχνη στον 20 αι., και ως προς τις επικρατούσες νεοτερικές τάσεις που χαρακτηρίζουν τη γενιά του 30.

Σίγουρα κεντρική μορφή είναι ο Γιώργος Μπουζιάνης που μαζί με το χαράκτη Γιώργο Οικονομίδη, είναι οι μόνοι που έχουν άμεση σχέση με τις ομάδες του εξπρεσιονισμού στη Γερμανία και στη Γαλλία. Παράλληλα, η επιρροή του Μπουζιάνη ανοίγει ένα κύκλο νεότερων καλλιτεχνών που θα βρουν μέσα από τα έργα του Οικονόμου και του Τριανταφυλλίδη, δρόμους που οδηγούν έξω από τις κυρίαρχες τάσεις του Παρισινού μοντερνισμού κι ανοίγονται σε εκφράσεις πιο ρεαλιστικές κι εκφραστικές. Πολλοί από αυτούς τους καλλιτέχνες είναι λίγο γνωστοί όχι μόνο στο ελληνικό κοινό αλλά ακόμα και για τους ειδικούς. Κάποιοι αποτελούν εκπλήξεις διότι συνιστούν πράγματι έναν κύκλο εξαιρέσεων τόσο μέσα από το έργο τους όσο και μέσα από τη στάση ζωής που τους κράτησε μακριά από τη δημοσιότητα, στο εργαστήρι ή στην καθημερινή ζωή.

Ο καθένας με ιδιαίτερο προσωπικό τρόπο εκφράζεται με ιδιώματα που έρχονται πολύ κοντά σε εξπρεσιονιστικές εκφράσεις, στη συνέχεια μιας μετα-ιμπρεσιονιστικής ζωγραφικής.  Άλλωστε και μέσα από την ιστορία της τέχνης ξέρουμε σήμερα, πως αυτό που στην Γαλλία ονομάζεται φωβισμός, στην Αγγλία ο Roger Fry που θέλει να το ονομάσει εξπρεσιονισμό, θα υποκύψει στην επιμονή της γκαλερί που εκθέτει τα έργα και θα το ονομάσει «μετα-ϊμπρεσσιονισμό» για εμπορικούς λόγους. Η επιρροή του Σεζάν, του Γκωγκέν, του Βαν Γκογκ, και όσων θέτουν σε πρώτο πλάνο το υπαρξιακό και το εκφραστικό στοιχείο στην τέχνη που θεμελιώνει τους Ανεξάρτητους καλλιτέχνες, τους Σετσεσιονιστές και τους Εξπρεσιονιστές στις γερμανόφωνες χώρες κάτω από την ονομασία «εξπρεσιονισμός».

Στην Ελλάδα ο όρος δεν ευδοκίμησε ποτέ γιατί όλοι θεώρησαν πως αντιλέγει στο φως και την αρμονία της ελληνικότητας. Παρόλα αυτά ήδη το 1926, τα έργα που εκθέτει η Μαρία Αναγνωστοπούλου στην Έκθεση του  Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών (Σ.Ε.Κ.) στο Ζάππειο, θα δημιουργήσουν σκάνδαλο λόγω του «εξπρεσιονιστικού» τους χαρακτήρα. Τα έργα του Μπουζιάνη τα γνωρίζουμε από φωτογραφίες μόνον και εκτίθενται για πρώτη φορά ζωντανά το 1936. Δεν θα έχει ποτέ επίσημη αναγνώριση από το Ελληνικό Κράτος και θεσμούς. Ενώ του έχουν τάξει, για να επιστρέψει από τη Γερμανία όπου δεν αντέχει την άνοδο του Ναζισμού, πως εκλέγεται σε έδρα στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, με την επιστροφή του θα κρατηθεί σε μεγάλη απόσταση από τους ακαδημαϊκούς κύκλους και θα ζήσει σε ένδεια και απομόνωση, πουλώντας σε μερικούς σπάνιους συλλέκτες και δίνοντας κάποια ιδιωτικά μαθήματα για να επιζήσει σε καλλιτέχνες όπως η Κούλα Μαραγκοπούλου, ο Νίκος Χρονόπουλος και η Κατερίνα Χαριάτη- Σισμάνη. Ανάλογη είναι και η περίπτωση του Τριανταφυλλίδη, που τον συντηρούν μερικοί μαθητές του. Ο Οικονόμου θα πεθάνει έγκλειστος στο Δαφνί, ο Βιτσώρης πεθαίνει νέος στο τέλος του πολέμου από τις κακουχίες της κατοχής αλλά και εγκαταλείποντας τον εαυτό του. Πολλοί καλλιτέχνες σε εκείνα τα χρόνια, δε θα σταματήσουν να αναζητούν με πείσμα τρόπους να εκφραστούν μέσα από όλη την ένταση της εποχής. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις όπως του Παρθένη και του Κεφαλληνού που έχουν πάρει έδρα και διδάσκουν στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και θα βγάλουν πολλούς και άξιους μαθητές. Για το λόγο αυτό, αν στο κλίμα που επικρατεί στη Σχολή, έζησαν απομονωμένοι και υπέστησαν συχνά καψόνια από τους συναδέλφους τους, αποτελούν για την τέχνη στην Ελλάδα ποιοτικά και ηθικά ορόσημα με το έργο τους. Δεν συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση σήμερα, δεδομένου ότι θα άξιζε να κάνει κανείς μια χωριστή έκθεση για τον καθένα τους και για τους μαθητές του. Οι περισσότεροι μαθητές του Παρθένη και του Κεφαλληνού, θα ενδιαφερθούν παρόλα αυτά και θα υποστηρίξουν το έργο καλλιτεχνών εκτός των θεσμών όπως ο Μπουζιάνης, ο Οικονόμου, ο Τριανταφυλλίδης, ο Βιτσώρης ή ο Μηταράκης. Μετά την έκθεση γύρω από τον Παπαλουκά που παρουσιάσαμε το 2018, σήμερα το επίκεντρο είναι  ο Μπουζιάνης. Ευχόμαστε να μπορέσουμε στο μέλλον να κάνουμε τόσο μια έκθεση με τον Παρθένη, τη Συντροφιά των Εννέα στην Κέρκυρα και τους μαθητές του στην Αθήνα, όσο και με τον Κεφαλληνό και τους μαθητές του που συνιστούν ότι καλύτερο έχει δώσει η χαρακτική στην Ελλάδα. Δυο σημαντικές μορφές μένουν εκκρεμείς έτσι κι αλλιώς στα ελληνικά δεδομένα και συλλογές, ο Χαλεπάς που είναι σύμβολο και άγιος των νεοτεριστών, κι ο Γαλάνης που είναι ο πιο αναγνωρισμένος τότε διεθνώς σημαντικός καλλιτέχνης με τεράστιο κύρος και έργο. Δυστυχώς η Συλλογή δεν έχει έργα του Χαλεπά , αν και τιμήθηκε ιδιαίτερα από όλους τους καλλιτέχνες που εκθέτουμε, και έγινε στο τέλος της ζωής του κι επίτιμος πρόεδρος της Ομάδας των Ελευθέρων Καλλιτεχνών.

Τα έργα που παρουσιάζουμε στην έκθεση «Εξαιρέσεις» σε μεγάλο βαθμό δεν έχουν ποτέ εκτεθεί μέχρι σήμερα στο σύνολό τους ή κάποια και καθόλου. Τα κυριότερα έχουν εκτεθεί  μόνον αποσπασματικά, ως αριστουργήματα της Συλλογής – και πράγματι αξίζουν το χαρακτηρισμό «αριστουργήματα»—αλλά χωρίς να έχει γίνει καμία έρευνα που αφορά στις διασυνδέσεις ανάμεσα στους καλλιτέχνες και την εποχή. Η συλλογή του Δήμου Αθηναίων που συγκεντρώνεται στην Πινακοθήκη έχει πολύ νωρίς δώσει το λόγο σε σημαντικούς καλλιτέχνες για να προτείνουν και συγκεντρώσουν τα έργα που είναι στην ιδιοκτησία της Πόλης των Αθηνών. Όπως γράφει κι ο Μπουζιάνης σε ένα γράμμα στον παλιό του και σπουδαίο γκαλερίστα στη Γερμανία, Χάινριχ Μπαρχφέλντ, που ξαναβρίσκει από το 1934 ξανά, το 1947 και συζητούν το δράμα της μεταπολεμικής κατάστασης  : « Δε μπορώ τίποτε άλλο να πω  παρά ότι όλα τα συμμερίζομαι. Κι εμείς εδώ περάσαμε πολλά και ακόμη περνούμε ιδίως με τις εσωτερικές ανωμαλίες. Μίσος ανάμεσα στους ανθρώπους, καμία εμπιστοσύνη πια, καμιά σιγουριά για τη ζωή, κι αυτά επηρεάζουν  ψυχικά ιδίως ανθρώπους σαν κι εμάς. Προσπαθεί να βρει κανείς κάπου την ψυχική του ηρεμία, και μοναδικό καταφύγιο είναι η τέχνη για μένα τουλάχιστον. Μόλις έρχομαι σε συνάφεια με κόσμο, συμβαίνει μέσα μου μια ψυχική αναστάτωση που με κάνει να υποφέρω βαθιά. Έχω καταντήσει να αποφεύγω τους ανθρώπους, με εξαίρεση λίγους, με τους οποίους βρισκόμαστε σε πνευματική και ψυχική σχέση. Με λίγα λόγια, δεν μπορεί κανείς  πια να ζήσει μέσα σε τόση κακότητα.»

Προφανώς σε τέτοιου είδους εξαιρέσεις αναφέρεται η έκθεση μας εδώ, και δυστυχώς για τη σύγχρονη πολιτιστική και καλλιτεχνική μας ιστορία, η κατάσταση λίγο φαίνεται να έχει αλλάξει για όσους και σήμερα είναι μέρος των εξαιρέσεων.  Ο Μπουζιάνης όμως, συνεχίζει στο ίδιο γράμμα της 6 Δεκεμβρίου 1947, στον Χάϊνριχ Μπάρχφελντ: « Στην έκθεση της Βενετίας , όπου ήσαν προσκεκλημένοι οι έλληνες καλλιτέχνες, δεν έδωσα τίποτα, γιατί θα συμμετείχαν σε αυτήν από δω άνθρωποι που δεν μου πήγαιναν. Ανήκω σε μια καλλιτεχνική ομάδα που θεωρείται εδώ η καλύτερη και είναι πραγματικά – κάτι σα τη Neue Secession στο Μόναχο, και δεν θα θέλαμε τα μέλη της να συμμετάσχουν για τον παραπάνω λόγο.»  

Η ομάδα στην οποία αναφέρεται είναι η ομάδα «Στάθμη» που ακόμα δεν έχει εμφανιστεί επισήμως και θα παρουσιαστεί συγχρόνως με την έκθεση του Μπουζιάνη το 1949, στον Παρανασσό. Κι ο Μανόλης Χατζηδάκις γράφει στις 27 Σεπτεμβρίου 1949 στην εφημερίδα Ελευθερία: «Η εμφάνισή του αυτή στον «Παρνασσό» έχει και το πρόσθετο ενδιαφέρον ότι θα είναι η πρώτη εκδήλωση μιας καινούργιας ομάδας καλλιτεχνών που πήρε το όνομα «Στάθμη». Εκτός από τον Μπουζιάνη ανήκουν σ΄ αυτήν ο Θ. Απάρτης, ο Σπ. Βασιλείου, ο Γ. Γουναρόπουλος, ο Α. Σώχος, ο Γ. Ζογγολόπουλος, ο Αγγ. Θεοδωρόπουλος, ο Γ. Μηταράκης, η Ι. Σπητέρη, η Αγλ. Παππά, ο Τ. Ελευθεριάδης, ο Ο. Κανέλλης, ο Β. Σεμερτζίδης,  ο Σπ. Παπαλουκάς, ο Γ. Βακαλό, ο Γ. Σπυρόπουλος, ο Έρρ. Φραντζισκάκης, η Ελ. Ζογγολοπούλου, η Β. Κατράκη, ο Τάσσος, και άλλοι που θα κάνουν σύντομα και ομαδική εμφάνιση (στο Ζάππειο, το Μάιο του 1950) (...) Τούτο οφείλεται κατ’ εξοχήν στην ηρωϊκήν αυταπάρνηση των καλλιτεχνών μας, που δουλεύουν μέσα στις αθλιέστερες οικονομικές συνθήκες και κατατρίβονται συχνά σε χειρωνακτικά επαγγέλματα, χωρίς να μπορούν να εξασφαλίσουν ούτε τους στοιχειώδεις όρους της δουλειάς των: ένα εργαστήρι, ένα μοντέλο, συχνά και αυτά τα πρώτα υλικά, τα χρώματα ή την πέτρα. Μέσα στην αντιπνευματικώτατη αυτή ατμόσφαιρα δε βρίσκουν οι καλλιτέχνες μας μια στοργή, ούτε από το κράτος, ούτε από τους κοινωνικούς κύκλους, που θα ήταν σε θέση να τους βοηθήσουν».

Η έκθεση μας σήμερα, αποσκοπεί στο να δείξει το ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων της συλλογής που συνέλεξε με μεγάλη αυτονομία κάποιες ιδιαίτερες μορφές της Ελληνικής τέχνης και έδωσε το λόγο στις «εξαιρέσεις» πιο συχνά από ότι στους κανόνες, και στους ίδιους τους καλλιτέχνες από την ίδρυσή της, που είναι ίσως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό που εκφράζει το πνεύμα της Πινακοθήκης του δήμου Αθηναίων. Δείξαμε στην έκθεση γύρω από τη θητεία του Παπαλουκά ως διευθυντή της Πινακοθήκης, τις επιστολές με τις οποίες έδωσε αγώνα για να υποστηρίξει το έργο του Μπουζιάνη, του Παρθένη, του Βιτσώρη, και πολλών άλλων νεότερων καλλιτεχνών που έδρασαν σε αυτούς τους κύκλους όπου σίγουρα μπορεί να δει κανείς επιρροές και όψεις του εξπρεσιονισμού. Τα έργα αγοράζονταν κυρίως από εκθέσεις είτε δημόσιες είτε ατομικές με στόχο να υποστηρίζουν την επαγγελματική υπόσταση της πνευματικής εργασίας. Η Συλλογή της Πινακοθήκης του δήμου Αθηναίων, βοήθησε καλλιτέχνες, στήριξε ομάδες και καλλιτεχνικές συντροφιές και ανοίχτηκε σε όλες τις εκφράσεις και εικαστικά μέσα, όπως παρουσιάζουμε και στην έκθεση σήμερα, δίνοντας ίση βαρύτητα στους ζωγραφικούς πίνακες, τα σχέδια, τις υδατογραφίες, τα παστέλ, τα χαρακτικά, τα σκίτσα, τις καρικατούρες, κ.λπ.

Η σημερινή έκθεση αφορά κυρίως έργα και προσωπικότητες του 1ου μισού του 20ου αιώνα που συμμετείχαν στα προοδευτικά κινήματα και τις καλλιτεχνικές ομάδες της εποχής, από το Σύνδεσμο Ελλήνων Καλλιτεχνών (1911-1939), το «Άσυλο Τέχνης» (1927-1929), την Ένωση Ελεύθεροι Καλλιτέχνες (1935-1940), και βέβαια την Ομάδα Τέχνη (1917-1944), που μέλη της θα ανασυγκροτήσουν το 1950, την ομάδα Στάθμη. Όλες αυτές οι ομάδες ενώ διεκδικούν την αναγνώριση της πνευματικής εργασίας και του δικαιώματος των καλλιτεχνών στην εργασία, δεν διεκδικούν παρόλα αυτά, θέσεις και οφίτσια στην κρατική ή ιδιωτική νομενκλατούρα, όπως τόσο άμεσα το εκφράζει κι ο ίδιος ο Μπουζιάνης στο γράμμα  που παραθέσαμε. Επίσης, οι περισσότεροι μαζί με την ελευθερία της έκφρασης και την ανεξαρτησία από Σχολές και κανόνες είτε της παραδοσιακής κι ακαδημαϊκής τέχνης, είτε της εκάστοτε επιφανειακής μόδας μοντερνισμού, διεκδικούν την ενεργή θέση του καλλιτέχνη μπρος στην κοινωνία. Με το έργο και τη στάση τους κατόρθωσαν να συγκεράσουν τον αισθητικό και καλλιτεχνικό εκσυγχρονισμό με την κοινωνική κριτική, την αναγνώριση της πνευματικής εργασίας και τη διεκδίκηση της ελευθερίας της καλλιτεχνικής έκφρασης μπρος στις προκαταλήψεις της, του γούστου και της κοινωνίας. 

Προφανώς το έντονο αυτονομιστικό και ατομικό στοιχείο που φέρνει τον καλλιτέχνη μπρος στη συνείδησή του, είναι και το πρώτο σημείο, όπου ο Εξπρεσιονισμός και η Νέα Αντικειμενικότητα διαφέρουν από πολλά άλλα κινήματα της ιστορικής πρωτοπορίας που θέτουν το αισθητικό επίπεδο σε υψηλότερο βαθμό από το πνευματικό και το πάθος του ανθρώπου. Έχουμε ευτυχώς να παινευτούμε πως άσχετα από την αναγνώριση που βρήκαν ή όχι στον καιρό τους, οι καλλιτέχνες που εκθέτουμε σήμερα, αποτελούν άλλοι λιγότερο άλλοι περισσότερο (και δυστυχώς έχουμε και κάποιες βασικές ελλείψεις), μια σημαντική παρακαταθήκη  για την πολιτιστική και καλλιτεχνική ιστορία του τόπου αλλά και της Ευρώπης. Κι ίσως, ότι δεν έκανε η Πολιτεία, το προσπάθησε η Πόλη μέσα από την καθημερινή τριβή με τον κοινό άνθρωπο και το αίσθημα αλληλεγγύης και συμμετοχής στο δράμα της κάθε εποχής. Ίσως γι' αυτό η έκθεση αυτή να είναι και τόσο επίκαιρη.

Ντένης Ζαχαρόπουλος

Ιστορικός της Τέχνης, καλλιτεχνικός σύμβουλος και επιμελητής της Πινακοθήκης, των Μουσείων και Συλλογών ΟΠΑΝΔΑ